Melatonina – rola fizjologiczna, zastosowanie kliniczne i aspekty suplementacji
Melatonina (N-acetyl-5-methoksytryptamina) to neurohormon syntetyzowany głównie w szyszynce z tryptofanu, regulujący rytm dobowy człowieka. Jej produkcja wykazuje charakter cyrkadianowy – zwiększa się w odpowiedzi na brak światła i osiąga szczyt w godzinach nocnych. W praktyce klinicznej zyskała zastosowanie przede wszystkim w terapii zaburzeń snu, jednak zakres jej działania biologicznego jest znacznie szerszy.
Fizjologia i mechanizm działania
Melatonina oddziałuje na ośrodkowy układ nerwowy poprzez receptory MT1 i MT2, zlokalizowane głównie w jądrach nadskrzyżowaniowych podwzgórza. Odpowiada za synchronizację rytmu snu i czuwania, modulując aktywność neuronów w odpowiedzi na cykl świetlno-ciemności. Oprócz działania chronobiotycznego wykazuje także właściwości:
➤ antyoksydacyjne (bezpośrednie i pośrednie),
➤ immunomodulujące,
➤ cytoprotekcyjne,
➤ przeciwnowotworowe (w badaniach przedklinicznych),
➤ a także wpływa na funkcje mitochondrialne i ekspresję genów zegarowych.
Zastosowanie kliniczne melatoniny
Melatonina znajduje zastosowanie w leczeniu pierwotnych i wtórnych zaburzeń snu oraz w zaburzeniach rytmu dobowego. Rekomendowana jest w następujących wskazaniach:
✔️ Bezsenność u osób w podeszłym wieku – endogenna produkcja melatoniny zmniejsza się wraz z wiekiem.
✔️ Zespół opóźnionej fazy snu (DSPS) – w terapii stosuje się niskie dawki melatoniny wieczorem w celu przesunięcia rytmu snu.
✔️ Jet lag – skuteczna w łagodzeniu objawów związanych ze zmianą strefy czasowej (szczególnie przy podróżach na wschód).
✔️ Praca zmianowa – ułatwia dostosowanie cyklu snu do nietypowych godzin pracy.
✔️ Zaburzenia snu u dzieci z autyzmem i ADHD – w wybranych przypadkach potwierdzono korzystne działanie.
✔️ Zaburzenia snu wtórne – np. w chorobach neurodegeneracyjnych (choroba Alzheimera, Parkinsona), choć dane są ograniczone.
Diagnostyka laboratoryjna i farmakokinetyka
W rutynowej praktyce klinicznej nie wykonuje się pomiarów poziomu melatoniny w surowicy czy moczu, ze względu na jej pulsacyjne wydzielanie oraz brak standardowych wartości referencyjnych. Po podaniu doustnym melatonina wchłania się szybko, osiągając Cmax w czasie 20–90 minut, a jej okres półtrwania wynosi od 30 do 60 minut (w przypadku form natychmiastowego uwalniania) lub do kilku godzin (dla postaci o przedłużonym działaniu).
Zasady suplementacji i bezpieczeństwo
• Dawkowanie: Typowe dawki terapeutyczne mieszczą się w zakresie 0,5–5 mg, przy czym skuteczność nie wzrasta proporcjonalnie do dawki.
• Czas podania: 30–60 minut przed snem, najlepiej w warunkach ograniczonej ekspozycji na światło sztuczne.
• Postać leku: Dostępne są preparaty o natychmiastowym lub przedłużonym uwalnianiu.
• Bezpieczeństwo: Melatonina ma korzystny profil bezpieczeństwa, jednak może wchodzić w interakcje m.in. z lekami przeciwzakrzepowymi, immunosupresyjnymi, przeciwpadaczkowymi i psychotropowymi.
Przeciwwskazania względne obejmują
➤ ciążę i okres laktacji (brak wystarczających danych),
➤ choroby autoimmunologiczne,
➤ padaczkę (możliwe obniżenie progu drgawkowego).
Podsumowanie
Melatonina jest ważnym regulatorem rytmu okołodobowego i snu. Znajduje zastosowanie w terapii wielu zaburzeń snu, zwłaszcza u osób starszych i w sytuacjach rozregulowanego rytmu dobowego. Jej suplementacja – mimo ogólnie wysokiego poziomu bezpieczeństwa – powinna być świadoma, indywidualnie dobrana i poprzedzona odpowiednim wywiadem klinicznym.